KAYA TIRMANISINDA TEMEL BILGILER
Derleyen: Sevinç PELIT

UYARI!
Kaya Tirmanisi ciddi yaralanma hatta ölüm riski tasimaktadir. Bu yazi Temel Egitim ve Gelisim Egitimi almis dagcilara yönelik olarak hatirlatma amaçli hazirlanmis olup, kaya tirmanisi egitimi için yeterli degildir.

Kaya Tirmanisi ile ilgilenenlerin; Dagcilik Federasyonu, Il Temsilcilikleri, Dagcilik Kulüpleri ve Üniversitelerin Dagcilik Kollarinin açmis oldugu kurslara katilmalari gerekmektedir.

Bir Alpin Tirmanisinda kolay bir rota ve kisa bir mesafe çikisi söz konusuysa tirmanis için bir çift bot ve basit malzemeler yeterli olabilir. Ancak tirmanma mesafesi fazlalasip rota zorlugu arttikça ek tirmanis malzemeleri güvenlik açisindan zorunlu hale gelir. Bu malzemeler rota boyunca belirli mesafelerde kullanilarak tirmanis güvenligi saglanir.

Genel olarak tirmanicilardan en tecrübeli olani Lider Çikisi yaparak emniyet almaya uygun noktalarda ve düsme aninda minumum risk olusturacak mesafelerde ara emniyet noktalari alir.
Yine uygun bir noktada veya ip bitiminde öncelikle kendini emniyete aldigi bir ara istasyon kurarak digerlerinin emniyetli bir sekilde çikisini saglar. Emniyet ekipmanlarinin ve kullanimlarinin bilinmesi hayati önem tasimaktadir. Bu arada üç nokta kuralini, yükün ayaklarda oldugunu, ellerin denge için kullanildigini hiç bir zaman hatirimizdan çikarmamaliyiz.

DÜSME FAKTÖRÜ
Düsülen mesafenin, verilen ipe oranina düsme faktörü denir. Kesinlikle faktör 2’ ye düsülmemelidir.

EMNIYET EKIPMANLARI
SIKKELER
Kaya çatlaklarina çakilarak emniyet alinan metal çivilere sikke denir. Sikkeler, profil, universal, biçak, yaprak ve halkali inis sikkeleri olarak siniflandirilabilir. Profil sikkeler, genis çatlaklarda, universal sikkeler her türlü çatlakta güvenle kullanilir. Yaprak sikke derinligi az olan çatlaklarda, halkali inis sikkeleri ise inislerde kullanilir.

Sikkeler yumusak ve sert olmak üzere iki çesittir. Yumusak sikkeler çatlagin seklini alir ve 500 kg yük çeker, sert sikkeler ise çatlak içerisinde egrilmeden ilerler ve 2500 kg yük çeker.

TAKOZLAR
Her ne kadar bazi çikislarda emniyet için perlon bant ve karabin halkalar yeterliyse de teknik tirmanislarin pek çogunda ara emniyet noktalari alma ve istasyon sabitlemede çesitli teknik malzeme kullanimi gerekmektedir. Bu malzemelerin en önemlilerinden biri; degisik sekillere sahip metal bir uç ve buna bagli ip veya telden olusan bir sapi olan takozdur. Takozlar kayadaki çatlaklar yerlestirilerek ve saplarina karabin takilarak kullanilirlar.

Sikkeler göre daha hafif ve takilmasi daha kolay oldugu gibi kayalara zarar vermezler ve çekiç kullanimi gerektirmezler.

TAKOZ SAPLARI
Genel olarak küçük baslikli takozlarda tel saplar, daha büyük baslilarda ise ip saplar kullanilir. Tel sapli takozlarin avantaji takilip çikartilma kolayligidir. Ancak bu tip takozlarda sapin esnek olmamasi sebebiyle tirmanicinin ipteki ani bir hareketi ile yerinden çikabilirler. Oysa ip sapli olanlar daha esnektir.

Genel bir kural olarak ip geçme deliginin çapi 6 mm’den küçük takozlara tel sap takilir, çünkü daha ince ipler düsme aninda soku tasiyamaz.

Ip takilan takozlarda ipe mutlaka çift balikçi dügümü atilmali ve tirmanicinin agirligini tasiyip tasimayacagi test edilmelidir.

Ip saplarinin uzunlugu tirmanicinin tercihine göre degisebilir. Kimi tirmanicilar tasima kolayligi açisindan ipi kisa tutarken kimisi ekstra perlon kullanmama açisindan uzun tutabilir.
Takoz alinirken basligi üzerinde leke veya çatlak olmamasina ve ipin geçtigi kismin keskin olmamasina dikkat edilmelidir. Aksi halde ip kesilebilir.

KARABINLER
Kilitli veya kilitsiz olabilir. En çok kilitli D karabin kullanilir. HMS yarim kazikta kullanilan bir karabindir.

Iyi bir karabin hafif ve güçlü olmalidir. UIAA standart damgasi bulunmali ve kaç kg çekebildigi üzerinde yazmalidir. Kapilari çok iyi açilip kapanmalidir.

IPLER
Ana ipler belirli bir esneklige sahip olduklarindan Dinamik Ipler olarak adlandirilirlar. Yardimci ipler ise statiktir yani esnemezler.

Ipler iki çesittir. Tam iplerin çapi 10 mm’den büyüktür ve tektirler. Yarim iplerin çapi 10 mm’den küçüktür. En çok çapi 8, 8.5 mm olan ipler kullanilir. Yarim ipler çifttirler.

Dikkat Edilecek Noktalar:
1-Ipler sert kaya yüzeylere sürtünmemelidirler.
2-Tas düsmelerine dikkat edilmelidir. Böyle bir durum oldugunda zedelenen bölüm kör dügüm ile atlanmalidir.
3-ipin üzerine ayakkabi ve kramponla basilmamalidir.
4-Buzul daha keskin oldugundan çok dikkatli kullanilmalidir. Kazmayi koyup ipi üzerinden geçirmek gerekir.
5-Ipleri günes altinda birakilmamalidir.
6-Islak ip sekizlide çok hizli kayar, bazen de prüsik tutmaz bu nedenle çok dikkatli olunmalidir.
Ipler boyuna %13, enine %3 esnerler ve standart 45-50 m uzunlugundadirlar.

KAYA TIRMANIS AYAKKABILARI
Alpin Kaya Tirmanislarinin çogunlukla dag botlariyla yapilabilmesine karsin bazi kayalarin zorluk dereceleri daha spesifik ayakkabilarin kullanilmasini zorunlu kilar. Bunlarin bir kismi hafif ve esnek, bir kismi ise daha sert ve agirdir. Birinci kisimdakiler sürtünme faktörünün önem tasidigi düz ve kisa duvarlarda, ikinci kisimdakiler daha az egimli ve uzun tirmanislarda tercih edilir.

KASK
Kask her tür tirmanis sirasinda olmazsa olmaz bir malzemedir. Tirmaniciyi yalnizca yukaridan düsecek taslardan degil, düsme sirasinda basta meydana gelebilecek yaralanmalardan da korur.

MALZEMENIN TASINMASI
Karabin, takoz gibi malzemelerin tasinmasi için omuz askisi kullanilir. Omuz askisinin boyu rahatça çikarilip takilabilecegi kadar uzun, malzemenin ayaga dolanmasini önleyecek kadar kisa olmalidir.
Genel kural olarak takozlarin herbiri bir karabine bagli olarak önden arkaya dogru, küçük numaradan büyüge dogru siralanir. Yine önde tel sapli, arkaya dogru ip sapli takozlar bulunur. Karabinlerin agzi asagiya ve disa dogru olmalidir.

Bazi tirmanicilar malzemelerini emniyet kemerine takarak da tasimaktadirlar.

MALZEME MIKTARI
Malzeme miktari tirmanisin zorluk derecesine, uzunluguna, çatlaklarin yapisina ve genisligine, tirmanicinin kisisel beceri ve tercihine göre degisebilir.

Takoz ve karabin sayisinin fazla olmasi sik ara emniyet noktalari alinarak maksimum güvenlik saglamasi açisindan iyiyse de (özellikle bilinmeyen rotalarda), agirlik fazla olacagindan tirmanicinin dengesini kaybetmesine veya daha fazla efor sarfetmesine sebep olabilir. Ayni zamanda her saniyenin önem tasidigi bir durumda tirmanicinin uygun takozu bulmasini da zorlastirabilir.
Genel olarak serbest tirmanislarda degisik ebatlarda 10-20 arasi takoz, 10-15 kilitsiz karabin, bir kilitli karabin, 8-10 kisa perlon ve en az bir uzun perlon yeterlidir.

TAKOZ SATIN ALMA
Yeni yeni Lider Çikisi yapmaya baslayan bir tirmanicinin baslangiç için çok fazla takoz almasina gerek yoktur. Çünkü bu asamada zaten farkli ve fazla miktarda takoz ve tecrübe gerektiren zorlu rotalarda liderlik yapmamalidir. Normal olarak 8 adet takoz yeterli olacaktir. Gerekirse takozlari partneri ile kombineli olarak kullanabilir. Zamanla tecrübesi arttikça veya daha deneyimli tirmanicilara danisarak bütçesine uygun degisik tip ve boyutta takozlar satin alabilir.
En popüler olanlar stoper ve hekzantrik takozlardir. Stoperlerin kenarlari iki farkli kalinliktadir. Hekzantrik olanlarin simetrik veya asimetrik 3-4 farkli kalinlikta kösesi vardir. Bir çok tirmanici her ikisini de kullanir.

EMNIYET ALMA VE ISTASYON KURMA
Karabinler her emniyet sisteminde kullanilan ekipmanlardir. Kullanimlari hakkinda dikkat edilmesi gereken bir kaç önemli nokta vardir. Kilitsiz karabinlerde agiz kismi mutlaka asagi ve disari dogru bakmali, kesinlikle kayaya dönük olmamalidir. Aksi halde düsüs sirasinda kayaya çarpip açilabilir. Karabinlerden geçen ipin burkulmamasina dikkat edilmelidir, yoksa ip dönerek karabinin agzini ters yöne çevirip açilmasina neden olabilir.

AGACA EMNIYET ALMA
En fazla uygulanan sistemlerden biridir. Uzun bir perlon veya ip agacin agacin etrafindan iki kat geçirilerek dügümlenir, karabin takilir ve karabinden ip geçirilir.

Perlon veya ip saglam olmasi açisindan gövdenin alt kismina geçirilmelidir. Sig köklü, zayif ve kurumus gövdeli agaçlar risklidir ve tercih edilmemelidir.

KAYA ÇIKINTILARI, KUM SAATLERI
Kaya çikintilarinda emniyet almada agaçtakiyle ayni yöntem uygulanir.
Burada dikkat edilecek husus kayanin sok yediginde yerinden oynamamasi, saglam yapida olmasidir. Bunu anlamak için kaya yerinden oynatilmaya çalisilarak veya kayaya vuruldugunda çikan ses kontrol edilerek (tok olmali) test edilir. Eger emin olunamiyorsa kayaya emniyet alinmamalidir. Kimi tirmanicilar hiç emniyet almamaktansa riskli kayaya emniyet alirlar. Ancak unutulmamalidir ki herhangi bir düsme durumunda emniyet alinan çürük kaya da düserek tirmanici için ekstra bir tehlike yaratacaktir.

Emniyet alirken kayalarin içinde olusan, içinden ip geçirilebilen oyuklar da (kum saatleri) kaya yapisi saglam ve kalin olmak sartiyla kullanilabilir.

SIKKE VE BOLT KULLANIMI
Her ne kadar sikke ve bolt kullanimi kaya yapisina zarar vermeleri sebebiyle önerilmese de tirmanicinin kullanimlarini bilmesinde fayda vardir. Genelde ara ve ana istasyonlarda, takoz kullaniminin uygun olmadigi kayalarda emniyet amaciyla kullanilirlar. Bir çekiç yardimiyla kayaya çakilip sabitlenir. Sikke ve bolt çakilirken çatlagin iki yanina vurularak kontrol edilmelidir. Çikan ses tok olmalidir. Bu saglamliga isarettir. Eger kayalar bu sirada ufalaniyorsa ve kof ses çikiyorsa kaya yapisi zayif ve çürük demektir.. Bu durumda birden fazla emniyet noktasi olusturulmalidir.
Sikke çakilirken giderek tiz bir ses çikmaya baslar. Bu sikkenin güvenilir oldugunun göstergesidir.
Sikke çakarken dogru açi önemlidir. Açi 90 dereceden küçük olmalidir, 60 derece ideal açi olarak degerlendirilir.

Yumusak sikkelerin en az 1/3’ü, sert sikkeleri en az 1/2’si çatlaga el ile sokulabilmelidir. Çekiç ile vurmaya bundan sonra baslanilmalidir.

Sikke çatlaga tam girmiyorsa perlon bant kullanilarak kuvvet kolunun kisaltilmasi daha güvenlidir.
Egri sikke ve boltlari çekiçle düzeltmeye çalismak yanlistir, malzemeye daha fazla zarar verebilir. En iyisi bunlari hiç kullanmamalidir.

TAKOZ KULLANIMI

BASIT YERLESTIRME
Takoz yerlestirme prensipte son derece basit gözükebilir. Uygun bir çatlaga uygun büyüklükte takoz takilarak içinde oynatmak suretiyle yerlestirilir. Ancak teoride basit gözükse de pratikte beceri ve tecrübe gerektiren karmasik bir istir. Herseyden önce takoz takilacak çatlagin yapisinin ve genisliginin uygunluguna bakilmalidir. Çatlak, toprak ve otlardan temizlenmis saglam kaya yapisina sahip olmalidir. Daha sonra bu çatlaga uyacak uygun büyüklük ve yapida takoz seçilmelidir. Ta-kozun yüzeyleri çatlak yüzeyleriyle mümkün oldugu kadar fazla temas etmelidir.
Düsüs asagi dogru olacagindan takoz soku asagiya dogru tasiyacak sekilde yerlestirilmelidir. Ip, takoz sapina takilan karabinin içinden geçer. Bazen hareket kolayligi için karabin-perlon-karabin üçlüsü kullanilir.

FRIEND
Yeni üretilen bir takoz tipi olan friend tirmaniciya normal takozlarin kullanilmadigi veya yeterince güvenlik saglamadigi çatlak tiplerinde büyük avantaj saglamislardir (disa dogru genisleyen çatlaklar gibi). Kullanimi son derece basittir. Gövdedeki çubuk asagi çekilerek kafanin küçülmesi saglanir. Bu sekilde çatlaga yerlestirilen friend, çubuk serbest birakildiginda tekrar genisleyerek çatlagin içinde sikisir.

ISTASYONLAR
Istasyonlar tek noktali veya çok noktali olmak üzere iki çesittir.
Tek noktali istasyonlarin avantaji 360 derece hareketli olmasi ve az malzeme ile kurulmasidir. Ancak zayiftir, bu nedenle yük noktasi çok iyi seçilmelidir.
Çok noktali istasyonlarin emniyeti en az iki emniyet noktasi oldugundan daha fazladir.
Bir de inislerde kullanilan inis istasyonlari vardir. Onlar da tek ya da çok noktali olabilirler.

LIDERLIK VE ARTÇILIK

ROTAYI PLANLAMA
Popüler tirmanis bölgelerinde mevcut haritalar sayesinde rotayi belirlemek problem olmasa da Alpin Tirmanislarda bu önemli bir konudur.

Ekip tirmanisa baslamadan önce rotayi iyice inceleyerek tirmanisi kolaylastiracak noktalari, dogal kaya çatlaklarini, bacalari, tutamak ve basamaklari, kaya kiriklarini, emniyet alinabilecek küçük agaçlari not etmelidir. Seçilecek rotanin ip boyunca mümkün oldugunca düz bir hat izleyecek olmasi tercih edilmelidir. Sik sik yatay geçis yapma zorunlulugu hem ip boyunu kisaltacagi hem de takozlardaki gerilimi arttiracagi için istenmeyen bir durumdur.

Ayrica çikis esnasinda çikisin yarim birakilmasi olasiligi düsünülerek inise uygun rotalar da not edilmelidir.

EMNIYET NOKTALARI SEÇIMI
Tirmanici ara istasyon veya ara emniyet noktasindan yükseldikten bir süre sonra tekrar emniyet alinmasi gereken bir noktaya gelecektir. Yapilacak ilk is rahat hareket edebilecegi genislikte bir yer bulmaktir; aksi halde bir kaç dakika sürebilecek bu islem tirmaniciyi tehlikeye düsürecek sekilde yorarak düsmesine sebep olabilir. Ancak her zaman uygun bir yer bulmak mümkün olmayabilir. Böyle bir durumda tirmanici hos olmayan üç seçenekle karsi karsiya kalir.

-Asagiya inmek ve daha alt bir noktada uygun bir yer aramak,
-Yorgunluktan bitap düsene kadar umutsuzca o noktadan emniyet almaya çalismak,
-Daha uygun bir nokta bulabilmek için tirmanisa devam etmek.

Bu tatsiz seçeneklerle karsilasmamak için tirmanis sirasinda rotanin üst kismina sik sik göz atilmali, zor durumda kalmadan emniyet alinmalidir. Herseye ragmen aranilan uygun nokta bulunamazsa ki, bu her tirmanicinin basina gelebilir, panik yapmamak, hizla karar verip hemen uygulamaya geçmek önemlidir.

Emniyet için uygun ve rahat bir yer bulundugunda sira uygun çatlak ve takoz seçimine gelir. Takoz seçimi yapilirken ayni büyüklükteki takozlarin hepsini birden kullanmamak, rotanin üst kisimlarinda daha gerekli olabilecegini düsünerek bir-iki tanesini alikoymakta fayda vardir.

Son olarak emniyet noktasi olustururken dikkat edilecek diger bir husus da arkadan gelenin malzemeleri toplarken çok zorlanmamasina dikkat etmektir.

IP YÜRÜTME
Eger ip rotasi zigzaglar çizerek ilerliyorsa ve ip direkt olarak takoza bagli karabinden geçiyorsa (perlonsuz) ciddi miktarda ip sürtünmesi olusabilir ve tirmanici riske girebilir. Gerekli yerlerde karabinlere perlon takilarak ve ipi perlonun ucundaki karabinden geçirerek bu risk azaltilabilir.
Eger bir balkonun hemen altindan emniyet aliniyorsa burada da perlon kullanilip ip uzatilarak ipin kayanin sivri kösesine sürtünmesi engellenmelidir.

Ipin zigzag yapmasi takozlarin üzerinde gerilim ve çekme yaratarak yerinden oynatabilir. Yerinden çikan bir takoz düsme aninda digerlerinin üzerindeki baskiyi arttirarak onlarin da yerinden çikmasina neden olabilir ve olusacak fermuar etkisi tirmaniciyi büyük bir tehlikeye atabilir.
Perlon kullanimi bu durumu ortadan kaldiracaktir. Ancak bu durumda da düsme mesafesi artmaktadir.

Diger bir çözüm de, emniyet alirken karsit takoz yöntemi kullanmaktir. Bu yöntemin dezavantaji fazla miktarda malzeme kullanilmasi ve ip sürtünmesinin tam olarak ortadan kalkmamasidir.
Eger rota düz bir çizgide ilerliyorsa ip direkt olarak karabinlerin içinden geçirilebilir, ancak bu durumda dahi tel sapli takozlara dikkat edilmelidir. Sert ip hareketleriyle takoz yerinden oynayabilir.
Tirmanici rota boyunca her emniyet noktasini basli basina degerlendirmelidir.

EMNIYET ALMA SIKLIGI
Evrensel düsme korkusu yüzünden bazi tirmanicilar emniyeti çok abartarak hemen her hareketlerinden önce emniyet alma ihtiyaci duyarlar. Bu durum malzeme, zaman ve güç kaybina yol açacagi gibi tirmaniciyi akici bir tirmanisin zevkinden mahrum eder. Öte yandan kimi tirmanici da sov yapma istegi veya yetersiz gözükmeme endisesi yüzünden gerektiginden az emniyet alma egilimindedirler ve bir düsme durumunda karsilasabilecegi kalici sakatlanma veya ölüm riskini gözardi eder. Önemli olan yeterli ve yerinde emniyet almaktir.

Tirmanici kayanin yapisina, mevcut ekipmana, rotanin uzunluguna, zorluguna ve kisisel becerisine göre nerede ve ne siklikla emniyet alacagina karar vermelidir. Genel kural kisinin kendisini güvensiz hissettigi yerde emniyet almasidir.

Emniyet alma sikligi kadar alinan emniyetin güvenilirligi de son derece önemlidir. Ne kadar sik alinirsa alinsin düsüs sirasinda tirmanicinin emniyetini saglamayacak kadar zayifsa alinan emniyetin hiç bir faydasi yoktur.

Son olarak emniyet noktalarinin düsme faktörü 2’nin altinda olacak sekilde alinmasina dikkat edilmelidir. Düsme mesafesi arttikça emniyet noktasinin ve tirmanicinin üzerindeki yük ve sokun artacagi unutulmamalidir.

YAN GEÇISLERDE(TRAVERSLERDE) EMNIYET ALMA
Bazi tecrübesiz lider tirmanicilar yan geçislerde geçisin yalnizca zor kisimlarinda emniyet alip diger kisimlarda buna gerek görmezler ve arkadan gelen tirmaniciyi pandül yeme riskiyle karsi karsiya birakirlar.

Eger rota traversten sonra dik olarak yukari dogru devam ediyorsa traversin sonunda 90 derece olusturacak sekilde emniyet alinmamalidir

Diger bir alternatif artçinin emniyetinin ikinci bir iple alinmasidir.

YÜK TASINMASI
Yükün agirligi çikisi zorlastiracagindan veya rota boyunca baca çikislari olabileceginden rotanin tümünde veya bir kisminda yük ikinci bir iple yukari çekilebilir. Eger ip yeterince uzun ve rotanin zor olan etabi kisaysa yük ipin en sonuna baglanir ve uygun bir kayanin üzerine yerlestirilir. Artçi da ipin biraz üstünde ipe girer, zorlu etabi geçtikten sonra yükü çekerek yanina alir. Yükü yukari çekerken buz kazmasi gibi sivri ve kesici aletlerin ayri tasinmasinda fayda vardir.

Tirmanis sirasinda yükün iple çekilmesinin bazi dezavantajlari da vardir. Yükü paketlemek ve baglamak zaman ve güç kaybidir. Yukari çekilmesi sirasinda çarptigi noktalarda tas ve kaya düsmesine yol açarak asagida kalanlari tehlikeye sokabilir.

MALZEMEYI TOPLAMAK
Lider emniyetli noktaya ulasip ipten çikar çikmaz artçi çikis için hazirlanmaya baslamalidir. Istasyonu topladiktan sonra herseyden önce çantasini yükleyip etraftaki bütün teknik malzemeyi omuz askisina takip, etrafina son bir kez göz atmali, birsey birakmadigindan emin olmalidir.
Ip boyunca malzemeler toplanirken, örnegin; takoz, karabin-perlon grubundan olusan bir emniyet sistemini sökerken önce takoz sökülerek omuz askisina takilir, sonra sirayla karabin-perlon ve karabin tek tek sökülerek askiya takilir. Böylece malzemelerin düserek kaybolmasi önlenir. Sökülmeden askiya veya emniyet kemerine takilacak malzemeler tirmanicinin ayagina takilarak tehlike yaratabilir.

KISISEL SORUMLULUK
Tirmanis sirasinda güvenlik için uygulanan teknik ve kurallar kisiye yüzde yüz emniyeti garantiliyemez.

Her tirmanicinin kendi özellik ve becerisine göre gelistirdigi güvenlik sistemi olmasina karsin, herkes için geçerli olan genel güvenlik kurallari vardir. Tirmanici bu teknik ve kurallari uygularken mekanik bir sekilde degil, altinda yatan nedenleri bilerek uygulamalidir. Aksi halde karsilasabilecegi risklerin kontrolünü ve yapmasi gereken tercihleri, olmasi gerektigi kadar hizli ve saglikli saglayamaz.

Kaynak: Mountaineering Freedom Of The Hills

......... ileri >>>